Zero waste montenegro
Spalionice pod lupom:
podaci, rizici i alternative
Na ovoj stranici želimo da vam damo što realniji pregled trenutne situacije u oblasti upravljanja otpadom u Crnoj Gori – kako bi se pitanje eventualne izgradnje spalionice sagledalo u širem i objektivnom kontekstu. Da li je spalionica zaista najbolje rješenje? Ili postoje održivije i efikasnije alternative koje već funkcionišu u drugim zemljama, pa i u regionu?
Cilj nam je da doprinesemo informisanoj javnoj raspravi i ukažemo na rješenja koja su usklađena sa evropskim politikama i zaštitom zdravlja i resursa.
Šta kažu evropske politike o spaljivanju otpada?
Evropska unija jasno definiše prioritete u upravljanju otpadom kroz hijerarhiju otpada, koja daje prednost prevenciji, ponovnoj upotrebi i reciklaži. Spaljivanje otpada spada tek u četvrti nivo ove hijerarhije, što znači da se koristi tek kada su iscrpljene sve održivije opcije.
Takođe, prema RED II direktivi (Direktiva o obnovljivim izvorima energije), energija dobijena spaljivanjem komunalnog otpada nije automatski “zelena”. Direktiva strogo propisuje da se energija iz otpada može smatrati obnovljivom samo ako je otpad biorazgradiv, dok se plastika i drugi fosilni materijali u otpadu ne računaju u obnovljive izvore.
Nove EU politike, kao što je RED III, dodatno ograničavaju podršku za spaljivanje otpada, jer je sve jasnije da ovakve tehnologije produbljuju problem sa otpadom, umjesto da ga riješe.
Šta su spalionice i kako funkcionišu?
Spalionica otpada je postrojenje u kojem se otpad spaljuje na visokim temperaturama (obično između 850°C i 1.100°C) kako bi se smanjila njegova zapremina i proizvela energija – u vidu toplote, električne energije ili obje (takozvana kogeneracija).
Proces se naziva “energetska valorizacija otpada” (waste-to-energy), ali u suštini podrazumijeva sagorijevanje mješovitog komunalnog otpada, uključujući plastiku, papir, organski otpad i druge materijale. Nakon sagorijevanja ostaje oko 20–30% ostatka (šljaka i fini pepeo), koji mora biti dodatno tretiran i/ili odložen na deponiju. Ovo znači da izgradnja spalionice ne znači zatvaranje deponija, već izgradnju novih specijalnih deponija za opasni otpad.
Važno je znati!
Iako moderne spalionice imaju napredne filtere za zagađujuće gasove, nakon sagorijevanja otpada ostaje fini pepeo – visoko toksičan materijal koji sadrži teške metale, dioksine i druge opasne supstance. Ovaj otpad mora se odlagati na posebno projektovane deponije, što zahtijeva nova ulaganja. Čak i uz maksimalnu kontrolu, čestice pepela mogu dospjeti u vodu i vazduh. Neke zemlje istražuju mogućnosti njegove upotrebe u građevini, ali da li je Crna Gora spremna za takve eksperimente, obzirom da ne postoje tehonologije ponovne upotrebe i obnove sekundarnih sirovina u građevinskom sektoru?
Ekološka pravda i pravedna tranzicija
Ekološka pravda podrazumijeva da svi ljudi, bez obzira na svoje porijeklo, prihode ili mjesto stanovanja, imaju pravo na zdravu životnu sredinu. U kontekstu upravljanja otpadom, to znači da se zagađenje i infrastrukturni projekti, poput spalionica, ne smiju dominantno graditi u siromašnijim zajednicama ili blizu ranjivih grupa. U mnogim evropskim zemljama spalionice i deponije se grade u blizini zajednica s niskim prihodima i/ili marginaliziranih zajednica, stvarajući ili pojačavajući društvene nejednakosti. Ove zajednice često ne ostvaruju pravo glasa u odlukama koje utiču na njihova ljudska prava. Pravedna tranzicija ka cirkularnoj ekonomiji mora uključiti i neformalne sakupljače otpada koji žive od skupljanja i prerade otpada, kroz formalizaciju, podršku i uključivanje u donošenje odluka.
Javno zdravlje – dokle dopire zagađenje
Serija novih studija otkriva alarmantne nivoe dioksina, PFAS-a i teških metala u životnoj sredini u blizini spalionica otpada u Španiji, Francuskoj i Holandiji. Studije je sprovela nezavisna fondacija ToxicoWatch uz podršku organizacije Zero Waste Europe, a nalazi pokazuju da su područja oko postrojenja za energetsko iskorišćavanje otpada (Waste-to-Energy – WtE) kontaminirana, što predstavlja rizik po javno zdravlje, ekosisteme i bezbjednost hrane.
- Francuska: Dioksini u parku 2.5 km od spalionice. Djeca i škole najviše pogođeni.
- Holandija: PFAS i teški metali 1000x iznad dozvoljenog u radijusu od 2 km.
- Španija: Toksične supstance otkrivene i do 9 km od spalionice. Jaja, voda i vazduh zagađeni
Uporedna analiza – gradovi sa i bez spalionica
Aspekt
uporedbe- Glavna strategija upravljanja otpadom
- Otpad po glavi stanovnika
- Stopa reciklaže
- Upotreba deponija
- Spalionice
- Emisije CO2
- Usklađenost sa EU politikama
- Učešće građana
- Fleksibilnost sistema
- Troškovi sistema
- Zapošljavanje
- Spremnost za cirkularnu ekonomiju
Gradovi sa spalionicama
primjeri: Beč, Kopenhagen, Malme- Spaljivanje otpada za energiju – otpad je gorivo
- Visok – 400–800+ kg/god (npr. Kopenhagen ~845 kg, Beč ~500 kg)
- Umjerena – 30–40%, često stagnira zbog spaljivanja
- Minimalna – većina otpada se spaljuje
- Ključni dio sistema
- Visoke – naročito zbog plastike i sintetičkog otpada
- Često u konfliktu sa principima cirkularne ekonomije
- Slabo– centralizovano, tehnički pristup
- Mala – sistemi zaključani višedecenijskim ugovorima, “lock-in” efekat
- Visoki – izgradnja i održavanje skupe infrastrukture
- Nisko– najčešće visokoautomatizovani procesi
- Ne – materijali se uništavaju
Gradovi bez spalionica
primjeri: Ljubljana, Capannori, Roubaix- Prevencija, ponovna upotreba, reciklaža, kompostiranje – otpad je resurs
- Nizak – 150–300 kg/god (npr. Ljubljana ~150 kg)
- Visoka – 70–85%
- Minimalna – zaista neiskoristivi otpad
- Nisu izgrađene – zaustavljeni projekti
- Niske – smanjena proizvodnja i transport
- Potpuno usklađeni sa EU hijerarhijom otpada i Zelenim planom
- Veliko– edukacija, učešće zajednice, promjena ponašanja
- Visoka – lokalna rješenja, mogućnost širenja i prilagođavanja
- Niži – decentralizovani, više lokalnih poslova
- Više poslova – reciklaža, popravke, obrazovanje
- Da – čuvaju materijale u upotrebi
Šta nam pokazuju primjeri iz Skandinavije i Austrije?
Iako zemlje poput Švedske i Austrije često važe za „uspješne primjere“ spaljivanja otpada, realnost je složenija. Ove zemlje imaju visoke stope reciklaže, ali i vrlo visoku količinu otpada po glavi stanovnika – često i dvostruko više od gradova koji primjenjuju Zero Waste pristup. Spalionice su skupa i dugoročno rigidna infrastruktura, zbog čega su mnogi gradovi u tim zemljama danas suočeni sa problemom „zavisnosti od otpada“ – moraju uvoziti otpad iz drugih zemalja kako bi održali rad postrojenja. Umjesto da ih slijedimo, Crna Gora bi mogla učiti iz gradova koji su odlučili ne graditi spalionice i investirati direktno u prevenciju i reciklažu.
Strategija upravljanja preostalim otpadom
Prelazna strategija za preostali otpad je izazov za Crnu Goru. S obzirom na to da se i dalje više od 90% otpada deponuje, a kapaciteti za sortiranje i obradu su minimalni, ključno je razviti održiv model koji postepeno smanjuje količinu otpada kroz prevenciju, odvojeno sakupljanje i lokalne centre za reciklažu. Takav pristup omogućava fleksibilnost, usklađenost sa EU standardima i jačanje lokalne ekonomije – bez stvaranja dugoročne zavisnosti od skupe i ekološki sporne infrastrukture.
Izvještaj o zero waste gradovima, peto izdanje
Ovo peto izdanje izvještaja mnogo detaljnije se bavi mjerama za sprječavanje nastanka otpada koje se sprovode u evropskim gradovima. Na primjer, u slučaju Talina, koji je postigao stopu povrata od 92% za višekratnu upotrebu posuđa na gradskim događajima i uspostavio preko 10 opšinskih centara za ponovnu upotrebu i popravake. Ili u slučaju Komunale Škofja Loka u Sloveniji, koja je svojom uslugom rentiranja spriječila 23.000 čaša za jednokratnu upotrebu u 2024. godini. Slično tome, Zagreb je zabilježio pad odlaganja otpada za 20%, a odvojeno prikupljanje otpada poraslo za 50%, dijelom zbog mjera poput zabrane plastike za jednokratnu upotrebu u javnim zgradama i povećanog prikupljanja reciklažnih materijala od vrata do vrata.
