Šta su Šeme povrata depozita?
Šeme za povrat depozita (DRS) su sistemi u kojima potrošači unaprijed (pri kupovini) plaćaju malu sumu novca, koja im se vraća kada ambalažu (bocu) nakon konzumacije vrate na predviđeno mjesto sakupljanja umjesto da je bace. Na ovaj način, ambalaža se može ili preraditi za ponovnu upotrebu ili reciklirati i transformisati u sekundarne sirovine.
Primjer automata za boce (krupni plan)
Kako izgleda uspješna Šema povrata depozita?
Klarisa Moravski, izvršna direktorica i suosnivačica Reloop-a, međunarodne istraživačke organizacije o smanjenju otpada koja je nedavno objavila Globalnu knjigu depozita 2022: Pregled sistema za povraćaj depozita za jednokratnu ambalažu za pića, kaže: „činjenica da ne postoji drugi metod sakupljanja kojim se može efikasno sakupiti 90% ambalaže za piće za reciklažu zatvorene petlje, objašnjava zašto su vlade širom svijeta ponovo pokazale interesovanje za DRS sisteme.
Njena koleginica Elizabet Balkan, direktorica Reloop North America , objavila je 10 principa zasnovanih na dokazima za visoke performanse efikasnog DRS sistema koje su potvrdili zakonodavci, kreatori politika, predstavnici industrije i zagovornici. Od ovih principa izdvojili smo četiri za koje smatramo da su relevantni za Crnu Goru:
Princip #1 – prepoznaje da reciklaža ambalaže prije svega zavisi od volje i motivacije korisnika.
Kako bi bilo koji DRS sistem dao rezultate on mora biti fokusiran na korisnika i pružati praktične podsticaje, kao što je garancija da korisnik odmah dobija povraćaj novca u gotovini.
- DRS sistemi sa visokim učinkom su oni koji su dizajnirani imajući na umu korisnika, bio to sam potrošač ili neformalni sakupljač.
- Sistemi povrata u maloprodajama postižu najviše stope povrata — u prosjeku 90%, dok ovaj procenat u sistemima koji se ili oslanjaju samo na skladištenje ili imaju kombinaciju maloprodaje i skladištenja, iznosi 76%.
Da bi DRS bio jednostavan i pravičan, mjesto otkupa ne smije biti udaljeno više od 8 km za stanovnike ruralnih područja, a za stanovnike gradova više od 3 km.
Princip #2 – stopa sakupljanja 90%
Država zakonom da postavi visoku stopu povrata ambalaže koju će proizvođači imati obavezu da dostignu, uz obavezne kazne ako se to ne desi.
- Uspostavljanje zakonski obavezujućeg ambicioznog cilja stope sakupljanja je ključno kako bi DRS sistemi imali visok učinak. Od samog početka, ovim se definiše zajednički cilj za proizvođače, maloprodaje i regulatore, što podstiče saradnju. Uticaj javne politike se tada može mjeriti postavljanjem smislenih ciljeva. U suprotnom, nemoguće je procijeniti efektivnost ili efikasnost DRS sistema. Što je najbitnije od svega, postavljanje stope sakupljanja od 90% osigurava da DRS bude dizajniran tako da se prevencija otpada i smanjenje otpada dovedu na najviši nivo.
Do lošijih rezultata dolazi kada su ciljevi prikupljanja manje ambiciozni u odnosu na 90%. Na primjer, nepristupačna ili nepogodna organizacija mreže lokacija gdje se vrši povrat ambalaže je loša za korisnike, ali se odražava i kroz manje sistemske troškove i veći iznos depozita koji nijesu vraćeni kupcu. Time proizvođači koji finansiraju sisteme, kao i državne agencije mogu imati finansijske koristi od ovih nepotraženih depozita. Visoki ciljevi otkupa podstiču proizvođače da poboljšaju korisničko iskustvo i pristup lokacijama za povrat ambalaže.
Princip #5 – Finansirano od strane proizvođača.
Zahtijevati od proizvođača pića da finansiraju sistem koji može da postigne ciljnu stopu otkupa ambalaže od 90%.
Kod modernizovanih DRS sistema, od proizvođača se očekuje da finansiraju sistem: što je ključno kako bi se obezbijedilo da industrija preuzme odgovornost za proizvode i ambalažu koju stvara, umjesto što prepušta troškove upravljanja ovim otpadom opštinama i poreskim obveznicima.
- DRS sistem koji finansira proizvođač ne samo da prebacuje finansijsku odgovornost na one koji su stvorili ambalažu za piće i stavili je na tržište, već́ ih takođe obavezuje da tom ambalažom upravljaju tokom njenog čitavog životnog ciklusa. Ovo proizvođač podstiče da dizajniraju ambalažu i upravljaju njom tako da se ona može reciklirati na isplativ način (DRS!) pa proizvođač ponovo dobija materijal za upotrebu umjesto da on završava na deponiji.
Princip # 7 – Finansijska podrška opštinskim programima reciklaže.
Osigurati pravedan prelazak na moderan DRS sistem reinvestiranjem adekvatnog dijela prihoda u opštinske sisteme i pružaoce usluga u početnoj fazi modernizacije.
- Uz efikasan DRS sistem, mogu se uštedjeti milioni eura kroz smanjenje troškova prikupljanja otpada/reciklaže, odlaganja otpada i čišćenja.
- Pored tako značajnih ušteda, gradovi i mala naselja, kao i Postrojenja za oporavak materijala, imali bi koristi od depozita koji nisu potraživani — novca koji se akumulira od ambalaže za piće koja nije vraćena, već se baca ili reciklira kroz komunalne usluge. Ovaj novac mogao bi se tokom prelaznog perioda iskoristiti kao značajna podrška postrojenjima za oporavak materijala širom zemlje.
U zaključku, Reloop naglašava da se uspješan DRS sistem mora razvijati u saradnji sa SVIM relevantnim akterima, uključujući eksperte i civilni sektor. Pokazalo se da su DRS šeme najefikasnije ako su usmjerene na građane i ako finansijski i logistički teret nose zagađivači. Uz planiranje, aktivan pristup i saradnju, prelazak na moderan DRS sistem može se sprovesti tako da ide u korist ključnih zainteresovanih strana, i stvori pozitivan ekonomski i ekološki uticaj na sve zajednice.
Da li već imamo DRS u Crnoj Gori?
U Crnoj Gori su već duže od 4 decenije postojali sistemi povrata boca, ali danas oni postoje samo za nekoliko brendova staklenih flaša piva (za krajnje kupce) i bezalkoholnih pića u staklenim flašama (samo za restorane i kafiće ). Za sistem vraćanja flaša piva se u principu ne može reći da je DRS sistem, jer krajnji kupac ne plaća depozit unaprijed, već mora da vrati bocu da bi mu se dozvolilo da kupi novu. Boce za vino i boce za gaziranu vodu nekada su bile u ovom sistemu, ali je njihovo prikupljanje vremenom prestalo.
Šta je „Return & Earn Montenegro“?
Kompanija BOTTLEBANK je najavila pokretanje prve pilot faze svoje nove inicijative „Return & Earn Montenegro“ za jesen 2023. BOTTLEBANK se definiše kao kompanija koja se fokusira na prikupljanje i trgovinu plastikom, aluminijumom i tetrapakom u Crnoj Gori. Sebe ne opisuju kao sistem povrata depozita, već svoj model definišu kao rješenje za POREZ NA BOCE. U njihovom sistemu, depozit koji plaćaju kupci prilikom kupovine pića naziva se ‘prihod od direktnog poreza’ koji će platiti građani koji ne uzmu svoj depozit / ‘porez’ nazad vraćanjem ambalaže od pića u BOTTLEBANK automat. Na osnovu dostupnih informacija nije jasno koja će strana imati koristi od nepotraženih depozita / „prihoda od direktnog poreza“. BOTTLEBANK procjenjuje da će 20.000.000 eura godišnje biti generisano kroz ovaj novi sistem povrata depozita / „poreza“ u Crnoj Gori, a na njihovoj veb stranici se pominje prisustvo investitora i akcionara. Prvi pilot koji je najavljen podrazumijeva testiranje 30 automata za povrat boca, analizu svijesti korisnika i razumijevanje interakcije potrošača sa aparatima. BOTTLEBANK kaže da se njihov proces isplate depozita u mnogo čemu razlikuje od tradicionalnih sistema u kojima kupci dobijaju papirne vaučere za depozit koji su platili prilikom kupovine ambalaže/boca. Njihova šema naplate uključuje transakciju „Push2Card“ putem koje će refundirati sredstva na bankovne račune korisnika.
Drugi primjer automata za povrat depozita | © 2023 Plastic Smart Cities
Zašto nam je potreban efikasan DRS u Crnoj Gori?
1- Otpad je ogroman problem u Crnoj Gori: 56% otpada koji se sakupi na plažama i rijekama su plastične flaše, 30% su aluminijumske limenke (izvor: Izvještaj sa Revizije otpada 2022). DRS sistem bio vrlo brzo pokazao pozitivan uticaj na na situaciju sa otpadom.
2- Kada Crna Gora uđe u EU, imaće obavezu da ispuni cilj iz Direktive o plastici za jednokratnu upotrebu, da do 2025. godine, odnosno da odvojeno sakuplja 77% jednokratnih plastičnih flaša sa čepovima i zatvaračima, sa krajnjim ciljem od 90% do 2029. godine, što je realno jedino moguće postići kroz punu i efektivnu primjenu DRS sistema.
3- Da bismo kao država smanjili karbonski otisak/potrošnju resursa, potrebno je da smanjimo korišćenje jednokratne ambalaže (kroz sisteme ponovne upotrebe) i da preostalu ambalažu koju nije bilo moguće ponovo upotrijebiti, recikliramo.
Registrujte se na naš bilten (ispod) da biste bili informisani o DRS-u u Crnoj Gori, preuzmite naš DRS Rezime, ili posjetite Reloop America da pročitate o preostalih 6 principa uspješnih DRS sistema.